نگاهی به مرکزیت تجاری و رونق بازار سبزوار در شمال شرق ایران طی دوره قاجار

برگرفته از مقاله‌ای به قلم یعقوب تابش و فاطمه احمدوند:

در اواخر عصر قاجار بازار سبزوار یکی از دوره‌های پررونق خود را تجربه کرده است. در آن دوره محل خریدوفروش کالاهایی که در ناحیه سبزوار تولید می‌شد یا از نواحی دور و نزدیک به سبزوار می‌رسید، بازار شهر بود. شهر سبزوار به‌دلیل قرار داشتن در مسیر تاریخی جاده موسوم به ابریشم، بیشتر در جهت شرقی به غربی توسعه یافته بود تا شمالی به جنوبی. به عبارت دیگر، وسعت بازار در جهت شمال به جنوب با وسعت آن در جهت شرق به غرب قابل مقایسه نبود. مسافرانی که قصد رفتن به مشهد یا تهران را داشتند از میان شهر عبور می‌کردند و تماس نزدیکی با بازار داشتند و در تمام مسیری که از میان شهر می‌گذشتند از بازار عبور می‌کردند. در واقع بازار ساختار اصلی شهر را شکل می‌داد و ساختار اقتصادی شهر بر آن منطبق بود.

کلنل ییت که در سال ۱۸۹۸م بازار سبزوار را دیده است درباره آن می‌نویسد: «سبزوار دارای بازاری است تقریبا به طول نیم‌مایل در وسط شهر که از این دروازه تا دروازه دیگر کشیده شده است دکان‌های موجود در این بازار آجری و سقف آنها گنبدی شکل بود. می‌گفتند این بازار کلا دارای ۷۵۰ مغازه است.»

سیاح محلاتی و عین‌السلطنه نیز بازار سبزوار را آباد و طولانی با دکان‌هایی بسیار وصف می‌کنند.

 اظهارات مجدالاسلام کرمانی شکل طولی بازار سبزوار را تایید می‌کند: «در بازار از چاپارخانه که سوار شویم بایستی طول بازار سبزوار را طی کنیم تا از دروازه بیرون برویم.» علاوه بر دادوستد محصولات کشاورزی و دامی، صنایع دستی مورد نیاز مردم شهر و نواحی وابسته ساخته می‌شد. هر بخش از بازار به صنف مخصوصی از قبیل نمدمالان و نجاران و خراطان و آهنگران و سراجان (زین سازها) اختصاص داشت.

سبزوار در اواخر دوره قاجاریه به تدریج به شهری تجاری تبدیل می‌شد. این شهر افزون بر اینکه از نظر تجارت خارجی مستقل و بدون واسطه عمل می‌کرد، مازاد تولید شهرهای دیگر را جذب و به خارج صادر می‌کرد.

پنبه یکی از کالاهای اساسی ایران برای صادرات در اواخر عهد قاجار بود. از این رو یکی ازکالاهایی که کشت آن در دشت سبزوار رواج یافته و در نقاط مختلف به‌طور گسترده کشت می‌شد، پنبه بود. کرزن می‌نویسد « اخیرا کار تجارت در آنجا رونق فراوان یافته؛ زیرا مرکز عمده کشت پنبه شده بود.»

تجارت پنبه در سبزوار به اندازه‌ای بود که در سیاحت‌نامه خیالی ابراهیم بیک هم به آن اشاره است. سیاح محلاتی سبزوار را محل تجارت و عبور و مرور «قوافل به سمت ترکستان و عشق‌آباد و راه‌آهن ترکستان روسیه» می‌داند.

تجارت خارجی سبزوار منحصر به پنبه نبود، بلکه صادرات «پشم، ابریشم، میوه‌های خشک که از فرآورده‌های باغی ناحیه سبزوار و نواحی پیرامون به دست می‌آمد و واردات اجناسی همچون قند و چیت از اقلام تجاری خارجی به شمار می‌رفتند.

در سال ۱۸۹۸م، سال دوم سلطنت مظفرالدین شاه، نزدیک به سی ارمنی تبعه روس که هر یک نماینده شرکتی در روسیه بودند در سبزوار مشغول فعالیت بودند. میزان مبادله تجاری سبزوار از این طریق پانصدهزار تومان، معادل صد هزار پوند، در سال بود درآمدی که دولت از این ناحیه به‌طور سالانه انتظار داشت، عبارت بود از ۳۳۰۰۰تومان نقدی و ۴۰۰۰خروار غله.

نواحی پیرامون و شهرهای همسایه، سبزوار را محل مناسبی برای فروش پنبه و اقلام تجاری دیگر می‌دانستند. به‌عنوان مثال در سال ۱۸۷۷م یکی از بزرگان نیشابور برای وصول وجه پنبه خود به سبزوار آمده بود.

محصول پنبه جاجرم از طریق سبزوار به روسیه صادر می‌شد. ارامنه روس که در شاهرود بودند بخشی از خوراک کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی خود را از سبزوار وارد می‌کردند.

آنها پس از جداسازی غوزه از پنبه، پنبه‌ها را با شتر و قاطر از راه چلچیلیان از کنار رودخانه نکا به بندرگز می‌رساندند و از آنجا با کشتی به حاجی طرخان می‌بردند.

بخشی از تجارت قاین از طریق سبزوار انجام می‌شد.

شکر از اقلامی بود که فقط از روسیه و از طریق سبزوار به این ناحیه آورده می‌شد.

حجم قابل توجهی پشم گوسفند و موی بز از ایران صادر می‌شد.

خراسان از مراکز عمده این دو کالا به‌شمار می‌رفت. از گله‌های ناحیه خراسان، به‌ویژه ناحیه تربت حیدریه و گله‌های طوایف صحرانشین مرزی ایران و افغانستان، بهترین پشم به‌دست می‌آمد. سبزوار مرکز این تجارت بود. دالمانی از کاروانسرایی در سبزوار یاد می‌کند که به تجارت پشم اختصاص داشت و تجار آنجا را انبار پشم خود قرار داده بودند.

این مطلب در حال تکمیل است...

منبع: دنیای اقتصاد

جایگاه ویژه سبزوار در مسیر جاده ابریشم

سبزوار در نقطۀ میانی جادۀ تجاری فرهنگی کهن، موسوم به «راه ابریشم» که ایران را از طریق آسیای مرکزی به چین و شرق دور و از طریق آسیای صغیر (آناتولی) به اروپا پیوند می‌داده، قرار گرفته است. 

 بررسی منابع تاریخی همچون نوشته‌های مورخان، وقایع‌نگاران، سفرنامه‌های متعدد، اسناد دولتی و تجاری، داده‌های تاریخی فراوانی را فراهم می کند که به برجستگی سبزوار از نظر ارتباطی و تجاری گواهی می‌دهند. چنانکه بر مبنای آنها می‌توان چنین استنباط کرد که سبزوار در اواخر دوره قاجار نقش محوری در تجارت شرق و شمال شرقی ایران بر عهده داشته است. 

موقعیت تجاری سبزوار تا دوره‌های متأخر ـ صفویه و قاجاریه ـ همچنان پابرجا بود. ناحیه بیهق از نظر تولید محصولات زراعی و باغی و تولید یک محصول فرهنگی یعنی قلم که مهمترین ابزار اقشار فرهیختۀ جامعه در دوران پیشامدرن بود، بنا بر گواهی تاریخ بیهق زبانزد خاص و عام بود. سبزوار از نظر تجارت اقلامی همچون پنبه، پشم، فرش، و خشکبار تا همین دوره‌های متأخر جایگاه ویژه‌ای داشت. با این حال دستاوردهای موقعیت ارتباطی سبزوار نه تنها رنگ اقتصادی بلکه صبغه‌ای فرهنگی نیز به خود گرفته است.

سبزوار به خاطر موقعیت ارتباطی ویژه خود رویدادها و تکاپوهای متعددی را از سر گذرانده است. عبور مسافرانی که به قصد تجارت و زیارت از این راه عبور می‌‌کردند، دستاوردهای اقتصادی و فرهنگی مهمی برای ناحیه به همراه داشته است. مهاجرت گروه‌های مختلف به ناحیه سبزوار و مهاجرت گروه‌های سبزواری به نواحی دیگر جهان اسلام منجر به توسعه و شکوفایی فرهنگی این ناحیه و خدماتی ارزنده به جهان اسلام شده است. مهاجرت سادات علوی در سده‌های نخستین اسلامی، گسترش مذهب تشیع  امامی را در این ناحیه به همراه داشت. از همان اوایل دورۀ اسلامی دانشمندان بیهقی در زمینه‌های فقه، کلام، تاریخ، کشورداری، شعر و ادب، نساخی، خطاطی، پزشکی، حساب، نجوم، عرفان و فلسفه  و … نام این خطه را در جهان اسلام زنده کردند. به طوری که ممکن نیست در کتاب هایی که با موضوع رجال و بزرگان علم در اسلام نگاشته شده، نامی از بیهق و سبزوار و نواحی پیرامونی آن، ذکر نشده باشد.

از سوی دیگر  کاروانسراها و  اماکن اقامتی ناحیه سبزوار همواره میزبان زائران امام هشتم شیعیان(ع)  بودند.  از کاروانسرای میاندشت تا کاروانسرای زعفرانی، مسافتی در حدود 200کیلومتر زائران و تاجران و سایر مسافران میهمان دیار بیهق بودند. زائران تنها مردم عادی که به عشق امام رضا(ع) از اقصا نقاط جهان اسلام راهی خراسان می‌ شدند نبودند بلکه پادشاهان، امرا و شخصیت‌های معروف به قصد زیارت یا حفظ مرزهای شرق و شمال شرقی از سبزوار عبور کرده اند و یا مدتی مهمان این دیار بوده‌اند.

با این حال این موقعیت ارتباطی گاه پیامدهای زیانبار داشته است؛ هجوم گروه‌های معاند و متخاصم همچون خوارج ، سلجوقیان ، غزان، مغولان، ازبکان و ترکمانان که با کشتار و به اسیری گرفتن مردم همراه بود، یکی از صحنه‌های تکراری، و غم انگیز ناحیۀ بیهق بود. به طوری که بر اثر حملات خوارج، غزان، مغولان و ازبکان چندین بار بر اثر کشتار بی رویه مردان و زنان و کودکان، جمعیت شهر سبزوار کاهش یافت یا خالی از جمعیت شد. حملۀ ترکمن‌ها از اواخر دورۀ صفوی تا اواخر دورۀ قاجار امنیت راه خراسان به تهران را در ناحیۀ سبزوار تهدید می‌ کرد و برای بومیانی که ناچار بودند بیرون از منازل به کار مشغول شوند مایۀ دلواپسی همیشگی بود.

از آنجا که  در حال حاضر هم،  موقعیت ارتباطی و مبادلاتی یکی از مهمترین شاخصه‌های توسعه سبزوار است، پیشنهاد می‌ شود پیش از هر برنامه‌ریزی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، به این نقطه قوت که ریشه در تاریخ دارد توجه شود و از آن برای  پیشبرد تمامی برنامه‌های توسعه‌ی شهری بهره برداری گردد. از این رو بر  مسئولان واجب است که توسعۀ زیر ساخت‌های ارتباطی از جمله توسعۀ طرح معطل ماندۀ راه آهن را مورد توجه ویژه قرار دهند. امروزه شبکه ریلی یکی از ضروریات مناطقی است که به حمل و نقل دریایی دسترسی ندارند. به نظر می‌‌رسد اگر راه آهن سبزوار به صورت شبکۀ ریلی- نه یک دستک کم اهمیت که مسیر واحدی را پوشش می دهد-تحقق یابد نقش ارتباطی سبزوار در عصر حاضر به روزتر خواهد شد.

ازسوی دیگر بر تمامی مردم ومسئولان است که ضمن  حفظ و مرمت میراث فرهنگی و پاسداشت مفاخرفرهنگی، که به منزلۀ شناسنامۀ شهر هستند به صنعت گردشگری در منطقه نگاه ویژه‌ای داشته باشند. هر اثر تاریخی و فرهنگی به منزلۀ سرمایه ای است که اگر از بین برود دیگر قابل بازگشت نیست.

در پایان این نکته در خور نگرش است که دستاوردها و نتایج عمومی این فرصت مطالعاتی نشان می‌ دهد می‌ توان یک همایش ویژه در حد ملی یا بین المللی با عنوان «جایگاه سبزوار در گذرگاه ابریشم» به همت نهادهای مردمی و مسئولان به منظور شناسایی قابلیت‌های ارتباطی و تجاری سبزوار در گذشته و اکنون برگزار کرد.

 

 

 

منطقه ویژه اقتصادی سبزوار آماده راه اندازی است

نماینده سبزوار بزرگ در مجلس شورای اسلامی به تازگی درباره وضعیت منطقه ویژه اقتصادی این شهر گفته است: منطقه ویژه اقتصادی سبزوار در این سالها معطل نمانده و دوستانی که مسئولیت آنجا را برعهده داشته اند، از مجموع 1000 هکتار زمین آن 50 هکتارش را از جهاد به صورت موقت گرفته اند، آب و برق و گاز را به انجا برده اند و دیوار کشی کرده اند و جاده های داخلی ان را ساخته اند و اکنون اگر مجوز نهایی در استانداری داده شود، آماده واگذاری است.

علی اصغر عنابستانی در ادامه از پیگیری یک پروژه بسیار راهبردی برای منطقه ویژه اقتصادی سبزوار نیز خبر داد و گفت: یک کارخانه پرتودهی هسته ای را زمانی که استاندار چهارمحال بختیاری بودم به منطقه ویژه اقتصادی آنجا بردم و حالا پیگیرم که مشابه همان کارخانه پرتودهی هسته ای گاما را در منطقه ویژه اقتصادی سبزوار نیز راه اندازی کنیم.

گفتنی است منطقه ویژه اقتصادی سبزوار از سال های 89 و 90 در دولت و مجلس تصویب شده و به تأیید شورای نگهبان نیز رسیده است. اما در ده سال گذشته با موانع و چالش هایی مواجه بوده که راه اندازی آن را با تاخیر مواجه کرده است.

اعطای مجوز منطقه ویژه اقتصادی به سبزوار در راستای احیای نقش قدیمی این شهر در مرکزیت تجاری و اقتصادی غرب خراسان و شمال شرق ایران بوده است.

سبزوار در گذشته به بندرخشک خراسان شهرت داشته زیرا به خاطر قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و چندین راه ارتباطی مهم دیگر محل رفت و آمد کاروان های تجاری و بازرگانی بوده و شهری است که در کنار وجود فضلا و فرهیختگان بی شمار، همواره نقش  مرکزیت بازرگانی و تجاری خراسان را نیز ایفا می کرده است.

 

دیرینه شهر سبزوار با شکوه و اقتدار بر مسیر راه ابریشم

دیرینه شهر سبزوار مرکز خراسان غربی با شکوه و اقتدار بر مسیر راه تاریخی و تجاری ابریشم قرار داشته و امروز نیز یکی از نقاط ثقل مواصلاتی شمال شرق ایران است.