ریوندهای چندگانه خراسان زمینه ساز ابهام در مکان یابی آذربرزین مهر / همه نشانه ها در ریوند داورزن است

آتشکده آذربرزین مهر داورزن در غربی ترین ناحیه خراسان در کنار آتشکده های آذرفرنبغ و آذرگشنسب در فارس و آذربایجان یکی از سه آتشکده مهم ایرانیان باستان در دوره ساسانی است. 

در متون تاریخی آمده که آذربرزین مهر در منطقه ریوند (رئونت باستان) واقع شده است و از آنجایی که چند ریوند در  سبزواربزرگ (شامل شهرستان های سبزوار، جوین، جغتای، خوشاب، داورزن و ششتمد)، نیشابور، کاشمر و ... در خراسان وجود دارد این موضوع باعث اختلاف نظری بین برخی از مردم این شهرها شده است که افتخار وجود آذربرزین مهر را در شهر خود ثبت کنند. اما شواهد و قراین واقعی حرف خود را می زنند و به تعصبات محلی و بومی گرایی های مردم شهرهای مختلف کاری ندارند.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان داورزن درباره نام ریوند که بر چند مکان در خراسان اطلاق می شود و اختلاف نظر بر سر اینکه کدامیک از این روندها محل قرارگیری آتشکده آذربرزین مهر بوده، با نگاه به متون جغرافیایی صورة الارض ابن حوقل نوشته است:

در این رویه بررسی تطور و دگرگونی "رئونت – رایومند – ریود – ریوذ مورد اشاره قرار گرفته است. نقشه ای که در دوران اسلامی به صراحت محل ریوند را از مسیر تهران به مشهد قبل از خسروگرد و قبل از سبزوار (سابزوار) و قبل از نیشابور در قرن 4 ه.ق جانمایی کرده است و با توجه به اینکه مرز بین بخش ریوند شهر نیشابور و ولایت بیهق که در آن دوران بیهق در جغرافیای سیاسی نیشابور قرار داشته است، مستندا به کتاب تاریخ نیشابور الحاکم و تاریخ بیهق ابوالحسن بیهقی مرز روستای سنگ کلیدر بوده است، پس ریوندی که ابن حوقل در کتاب صورة الارض جانمایی کرده است همان ریوند داورزن سبزوار است نه ربع (بخش) ریوند. با این تفاصیل ریوند داورزن که در تطور و دگرگونی امروزه ریود می گویند، یک روستای ساختگی مربوط به 200 سال قبل نیست که برادران هم استانی شهرستان نیشابور با ارائه اطلاعات غلط هم خود فریبی می کنند و هم عوام فریبی.

 

هیچ نشانه دیگری از آذربرزین مهر در هیچ کجای خراسان جز ریوند داورزن نیست
عبدالله زاده ثانی در بخشی دیگر از یادداشت های خود در چالش آذربرزین مهر به این نکته اشاره کرده است که مصادره کردن آذربرزین مهر به پشتوانه موقعیت و مقام اداری، وسعت و جمعیت و ... نیست و کسانی که منکر وجود آذربرزین مهر در ریوند داورزن هستند با گذشت حدود 100 سال فعالیت باستان شناسی در دیگر مناطق خراسان هیچ گزارش ثبتی تهیه نکرده و آذربرزین مهر مورد نظرشان را در فهرست میراث فرهنگی ایران و فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نکرده اند.

 

 

معماری ساده آتشکده آذربرزین مهر داورزن (سبزوار) متناسب با طبقه کشاورزان

آتشکده آذربرزین مهر یکی از سه آتشکده و عبادتگاه مهم ایران در دوران ساسانیان که منابع تاریخی آن را در سبزوار و نیشابور ذکر کرده اند و همین ذکر نام دو منطقه باعث شده است امروز بین شهرستان هایی که در گستره غرب خراسان رضوی واقع شده اند، اختلاف نظرهایی بر سر تعلق آذربرزین مهر به هریک از این شهرستان ها سر بگیرد.

هر یک مستندات و شواهدی دارند که سعی می کنند نشان دهند جایگاه جغرافیایی آذربرزین مهر که عبادتگاه ویژه کشاورزان ایران در ناحیه ریوند خراسان بوده است، امروز در کدام یک از شهرستان های سبزوار، نیشابور، داورزن و یا حتی شهرهای دیگری که در این رابطه مدعی هستند، قابل جستجو است؟ هرچند در واقع سالهاست که کار از مرحله جستجو گذشته و آتشکده آذربرزین مهر در محدوده روستاهای ریوند و فشتنق شهرستان داورزن (سبزواربزرگ) به شماره 4035 به ثبت آثار ملی نیز رسیده است. اما برخی کنشگران حوزه میراث فرهنگی غرب خراسان همچنان تلاش هایی برای بررسی امکان وجود آذربرزین مهر در برخی نقاط دیگر از جمله شهرستان نیشابور می کنند.

 

معماری ساده تر آذربرزین مهر داورزن متناسب با طبقه کشاورزان

یکی از شبهاتی که عده ای برای رد کردن مکان آذربرزین مهر در منطقه ریوند داورزن مطرح می کنند، ساده تر بودن ساختمان این آتشکده نسبت به دو آتشکده مهم دیگر دوره ساسانیان به نام های آذرگشنسب در آذربایجان ویژه شاهان و آذرفرنبغ در شیراز ویژه روحانیون زردشتی است و می گویند حالا که چهارطاقی خانه دیو در ریوند داورزن معماری ساده تری نسبت به آن دو آتشکده دیگر دارد، بنابراین بعید است که دوشادوش آن ها یکی از سه آتشکده مهم دوره ساسانیان باشد. اما محمد عبدالله زاده ثانی در یکی از پست های اینستاگرامی خود این شبهه را به این شکل پاسخ داده است:

آتشکده ها تقسیم می شده است به آتش خانه، محله ، شهر و بعضا ملی و فراملی که آذربرزین مهر متعلق به طبقه کشاورزان امپراطوری ساسانیان بوده است و پر واضح است که نسبت به آتشکده پادشاهان و روحانیون زردشتی بلحاظ معماری مانند مردمان طبقه کشاورز که عموماً بلحاظ اقتصادی نسبت به آن دو طبقه ضعیف بوده اند، قطعا آتشکده آن ها هم ضعیف بوده لذا اگر به لحاظ معماری آذربرزین مهر ریوند داورزن ضعیف تر است. ممکن است یکی از دلایلش همین باشد که عرض شد.

عموم محققین و پژوهشگران متفق القول محل آذربرزین مهر را در خراسان می دانند. گروهی تأکید بر ریوند نیشابور دارند، گروهی تأکید بر ریوند داورزن سبزوار بزرگ دارند، گروهی در چشمه سبز یا سوز یا کلسب توس می دانند، گروهی در بردسکن، گروهی در آساک قوچان، گروهی در برزنون و ... هر کدام در چهارچوب ویژه خود یعنی متون، ا دبیات، جغرافیا، تاریخ، باستان شناسی، گروهی در متون دینی چون اوستا، گات ها، یشت ها و ... در این مختصر با ریوکرد باستان شناسی عرایضم را ارائه می دهم.

به سال 1356-1357 گروه بررسی شناسایی باستان شناسی خراسان در تنها جائیکه بر اساس متون تاریخی مثل «ایران در زمان ساسانیان» [اثر] کریستین – سن و ... پس از تحقیق و تفحص آذربرزین مهر را شناسایی کردند ریوند داورزن سبزوار بزرگ بود.

با وجود اینکه حدود 100 سال از اقدامات باستان شناسی مثل ثبت آتشکده بازه هور 1309 ثبت مناره یا میل خسروگرد در سال 1310 توسط ارنست هرتسفلد در خراسان می گذرد، هنوز شواهد معماری دال بر آتشکده آذربرزین مهر در دیگر شهرستان های استان خراسان که مدعی هستند شناسایی نشده است و شواهدی که در پست های قبلی آوردم از عمده دلایل تأکید این حقیر بر وجود آذربرزین مهر در ریوند داورزن سبزوار در شمال غرب استان خراسان رضوی است.

به هرحال در زبان هندی به آتشکده آتشگاه می گویند و اینها به چهارطاقی موسوم هستند و بعضا در متون به نام معبد هم آمده است. چهارطاقی ها یا تک و منفرد هستند یعنی صرفا بحاظ معماری یک چهارطاقی است و فاقد الحاقات دیگر است یا اینکه مرکب هستند مانند آذربرزین مهر در ریوند داورزن که تا قبل از کاوش مشترک ایران و لهستان چهارطاقی تک و منفرد بود و بعد از کاوش فضاهایی چون: تالار طواف، پاتاو، مجمر یا آتشدان، پله های ورودی و ... اثبات شد این مکان آتشکده است و چون متون اشاره به جایگاه و پایگاه آذربرزین مهر در داورزن سبزوار بزرگ دارد، با توجه به شواهد و مواد فرهنگی چهارطاقی ریوند را آذربرزین مهر می دانم مگر خلاف آن با توجه به یافته های باستان شناسی ثابت شود. »